کلام، عرفان و اخلاق در نگاه امام محمد غزالی

کتاب کلام، عرفان و اخلاق در نگاه امام محمد غزالی نوشته حسین علی جعفری و ویراستهٔ فاطمه علی جعفری است و انتشارات حکمت و عرفان آن را منتشر کرده است.

ابوحامد محمد غزالی (۴۵۰ – ۵۰۵ ق / ۱۰۵۸ – ۱۱۱۱ م) ملقب به حجت‌الاسلام اندیشمند بزرگی است که هم خود به کثرت تألیفات مشهور است و هم دیگران درباره او بسیار گفته‌اند. او در علم کلام، عرفان، اخلاق و منطق و ایجاد یکی از سنگین‌ترین بن‌بست‌ها علیه فلسفه و عقل فلسفی، شخصیتی بسیار تأثیرگذار بود و ایده‌های فراوانی داشت. او معتقد بود هنگامی باید به کلام رجوع کرد که مخالفان یا شک‌گرایان سر برآورند، در غیر این‌صورت باید از آن دوری کرد.

در باب جایگاه و مقام وی، احمد امین در کتاب یوم‌الاسلام می‌نویسد که اسلام عصر حاضر در عالم اهل سنت، اسلام ابوالحسن اشعری و محمد غزالی است. همچنین به باور برخی اگر پیامبری پس از حضرت محمد(ص) می‌بود، غزالی آن پیامبر بود.

غزالی پیش از فرار از مدرسهٔ نظامیه بغداد و اشتغال به طریق تصوف، از بزرگ‌ترین متکلمان اشعری بود و در فن مناظره می‌توانست هر حریف قدرتمندی را شکست دهد. او در این راه بیش از همه وامدار استاد برجستهٔ خود امام‌الحرمین جوینی بود که در مناظره مهارت خیره‌کننده‌ای داشت. هدف آنچه غزالی به نام اخلاق تعلیم می‌دهد تربیت صوفیانه است؛ شاید به واسطه همگرایی و نزدیکی‌ای که میان تصوف و برخی تعالیم مسیح(ع) وجود دارد، بعضی از پژوهشگران به اشتباه اخلاق غزالی را نوعی اخلاق مسیحی خوانده‌اند، درحالی‌که اخلاق و تعلیم و تربیت اخلاقی در نزد غزالی نه به اقوال ارسطو و یونانیان مربوط است و نه به تعالیم و آموزه‌های مسیحیت. اخلاق عرفانی غزالی در قالب شیوۀ تهذیب نفس در کتاب احیاء علوم الدین منعکس شده است.

کتاب احیاء علوم‌الدین که در وصف آن آمده است «یکادالاحیاء أن یَکون قرآنا»، اثر محمد غزالی از مهم‌ترین آثار اخلاقی و عرفانی است که همواره مورد توجه علمای جهان اسلام و فراتر از آن بوده. این کتاب مشتمل بر چهار فصل است و هر فصل یا ربع نیز مشتمل بر ده باب و مجموعاً چهل گفتگو می‌باشد. فصل اول، ربع عبادات، فصل دوم، ربع عادات، فصل سوم، ربع مُهلکات و فصل چهارم ربع مُنجیات است. همچنین کتاب کیمیای سعادت خلاصه‌ای از احیاءالعلوم است که غزالی آن‌را در اواخر عمر خود نوشته و از مضامین اخلاقی و عرفانی برخوردار است. کتاب الحکمة فی مخلوقات‌الله از دیگر کتاب های محمد غزالی است که در آن به اسرار کائنات و آفریدگان می‌پردازد.

گزیده کتاب کلام، عرفان و اخلاق در نگاه امام محمد غزالی

غزالی پیش از فرار از مدرسهٔ نظامیه بغداد و اشتغال به طریق تصوف، از بزرگترین متکلمان اشعری بود و در فن مناظره می‌توانست هر حریف قدرتمندی را شکست دهد. نقل است که در سال‌های پس از تحول روحی غزالی، شخصی به نام ابوبکر بن ولید، وی را دعوت به مناظره کرد و غزالی صراحتاً بیان داشت که این کاری است که من آن را در عراق برای کودکان واگذاشته‌ام. وی در رسالهٔ المنقذ من الضلال در باب علم کلام، سخنان مهمی را بیان می‌کند. به اعتقاد وی غایت این دانش نگاهداری باورهای اهل سنّت و پاسبانی آن از آشوبگری اهل بدعت است. او در شکل‌گیری علم کلام در میان مسلمین، نظری را مطرح می‌کند که موجب می‌شود او علم کلام را برای روزگار عُسرَت و مواجهه با اهل بدعت تجویز نماید.

به بیان وی چون خدای متعال به بندگانش از زبان رسول خویش، عقیدهٔ حقی را ابلاغ کرد که صلاح دین و دنیای‌شان در آن است و قرآن و روایات نیز آن را بیان می‌کنند،‌ شیطان در اندیشهٔ بد اهل بدعت، مطالبی را القا کرد که خلاف سنت پیامبر(ص) بود... .