فلسفه تاریخ (جلد سوم)

معرفی کتاب فلسفه تاریخ (جلد سوم)

فلسفه تاریخ اثر مرتضی مطهری (1298- 1358ش)، مجموعه‌ای است چهارجلدی پیرامون فلسفه تاریخ و بررسی دیدگاه اندیشمندان غربی در این زمینه. این مجموعه، درس‌های شهید مطهری پیرامون «فلسفه تاریخ» است که در سال‌های 1355تا 1357ش؛ در جمع برخی از شاگردان ایراد می‌شده است. روش درس به این صورت بوده است که کتابی که در موضوع مذکور معرفی می‌شده و دانشجویان به ترتیب روی فصول مختلف آن کتاب، کنفرانس می‌داده و استاد در ضمن کنفرانس افراد و یا پس از آن، مطالبی را بیان می‌کرده‌اند. ابتدا بخشی از کتاب «لذات فلسفه» اثر ویل دورانت مورد بحث قرار گرفته است و سپس «تاریخ چیست» اثر ای.اچ.کار و بعد کتاب «مارکس و مارکسیسم» اثر آندره پی یتر.

جهت اختصار از ذکر متن کامل بیانات شاگردان، خودداری شده و به درج خلاصه‌های آن‌ها، اکتفا شده است. سبک خاص درس- که استاد و شاگرد به متن کتاب موردبحث، واقف بوده‌اند و در نتیجه گاهی مطالب به اشاره گفته می‌شده است- و اینکه متن کتاب‌های مورد بحث، در کتاب حاضر آورده نشده است و این امر، باعث شده است که در موارد اندکی، در نظر اول، احساس نارسایی شود؛ اگرچه مواردی که نیاز به توضیح داشته، توضیح داده شده است.

در جلد اول، بخشی از کتاب «لذات فلسفه» و کتاب «تاریخ چیست» موردبحث قرار گرفته و در جلد دوم، بخشی از کتاب «مارکس و مارکسیسم» تجزیه‌وتحلیل شده است که شامل سه بخش است: در بخش اول، ریشه‌های فکر فلسفه مارکس بررسی شده و تأثیرپذیری مارکس از هگل و فویرباخ موردبحث قرار گرفته است. در بخش دوم، نظریه معروف مارکس به نام «مادی‌گرایی تاریخ» تحلیل شده و بخش سوم، درباره پرکسیس یا فلسفه عمل است.

در جلد سوم، پس از بحث کوتاهی درباره قوه محرکه تاریخ و تکامل اجتماعی انسان در تاریخ و بحث مفصلی درباره تولید اقتصادی و نظریه زیربنا بودن اقتصاد، دوره‌های تاریخی پنج‌گانه مورد ادعای مارکسیست‌ها یعنی اشتراک اولیه، برده‌داری، فئودالیسم، سرمایه‌داری و سوسیالیسم، به‌تفصیل موردبحث و تحقیق قرار گرفته است. این مباحث علاوه بر اینکه حاکی از تفکر عمیق استاد است، حاوی نکات بدیعی خصوصا در بخش سرمایه‌داری و سوسیالیسم است.

در جلد چهارم، فلسفه تاریخ از نظر قرآن مورد بحث قرار گرفته است. در واقع، مجلدات قبلی به منزله مقدمه و این جلد، به منزله نتیجه است و در آن، برخی از مطالب جلدهای قبل، با بیان‌های دیگر، تکرار شده است. این جلد نیز از محتوایی غنی و نکاتی دقیق و بدیع برخوردار است.

مطالب کتاب در نوع خود بدیع و جالب‌توجه است، خصوصا که یک فیلسوف مسلمان، درباره مسائل فلسفه تاریخ اظهارنظر کرده و نظرات دانشمندان غربی را نیز بررسی نموده است. اما نظر به شکل جلسات درس مذکور که حالت گفت‌وگو داشته است، طبعا این مباحث، نظام یک کتاب تألیف شده توسط نویسنده را ندارد.

گزیده کتاب فلسفه تاریخ (جلد سوم)

این مطلب درست است به این معنا که تا محیط یک شخص دانسته نشود معنا و مفهوم جمله او فهمیده نمی‌شود. این اتفاقا در همه جا هست. مرحوم آقای بروجردی یکی از امتیازاتی که بر همه داشت و کسی در این قضیه رقیب او نبود، این بود که بر مسائل فقهی حتی از جنبه تاریخی احاطه داشت، یعنی آن زمانها را می‌شناخت، رجال و راویها را شخصا می‌شناخت که او اهل چه شهری بوده، در آن شهری که او بوده چه فقهایی بوده‌اند و چه مسائلی در آن جوّ مطرح بوده. می‌آمد مثلاً می‌گفت که «فلان راوی آمده از امام چیزی را سؤال کرده و امام جوابی داده.» خوب، معمولاً دیگران انگار این را مجزا حساب می‌کنند، کتاب وسائل را باز می‌کنند، فلان راوی فلان سؤال را از امام کرده، امام جواب داده، ظاهر عبارت این است و قضیه تمام شد.

ولی ایشان می‌گفت این راوی اهل فلان جا بوده و در آنجا فتوای فلان فقیه ـ مثلاً ابوحنیفه ـ رایج بوده و این مسئله به این شکل مطرح بوده، پس آنچه در ذهن این راوی بوده که آمده سؤال کرده این مسئله بوده است. آنوقت ذهن راوی را مشخص می‌کرد که در ذهن او چه بوده. با توجه به اینکه او از محیط خودش آمده و آنچه در ذهنش مطرح بوده این بوده، پس او وقتی از امام سؤال کرده این را سؤال کرده، امام هم که جواب داده با توجه به مسئله‌ای که در ذهن او بوده جواب داده است. می‌دیدیم روایت معنای دیگری پیدا کرد، اصلاً معنای روایت فرق کرد، غیر از آن چیزی شد که تا حالا می‌گفتیم.