بررسی اجمالی نهضت های اسلامی در صد ساله اخیر

این کتاب در دو بخش تنظیم شده است. در بخش اول ضمن مروری گذرا بر جنبش‌های اصلاح‌طلبانه صدساله اخیر یعنی نهضت‌های فکری سیاسی که بزرگانی چون سید جمال‌الدین اسدآبادی و اقبال لاهوری در جهان تسنن و میرزا حسن شیرازی و میرزا محمدتقی شیرازی در جهان تشیع پرچمدار آن بوده‌اند، واژه «اصلاح» در فرهنگ اسلامی و مفهوم درست اصلاح‌طلبی در این فرهنگ انسان‌ساز مورد بررسی قرار گرفته است.

در بخش دوم کتاب، نهضت اسلامی ایران به طور مشخص هدف تحقیق و تتبع قرار گرفته، ماهیت، هدف، رهبری و بالاخره آفات این نهضت به تفصیل بررسی گردیده است. از جمله آفات نهضت به این عوامل اشاره شده است: نفوذ اندیشه‌های بیگانه، تجددگرایی افراطی، ناتمام گذاشتن نهضت، رخنه فرصت‌طلبان، ابهام طرح‌های آینده، کم شدن خلوص. مطالب این کتاب حاکی از دقت نظر و عمق بینش استاد مطهری در مسائل اجتماعی و سیاسی است و نشان می‌دهد که آن فیلسوف و فقیه عالی‌مقام علاوه بر علوم و معارف اسلامی، در شناخت جریان‌های اجتماعی و سیاسی دنیای اسلام نیز تسلط کافی داشته است.

گزیده کتاب بررسی اجمالی نهضت های اسلامی در صد ساله اخیر 

   نهضت سید جمال، هم فکری بود و هم اجتماعی. او می‌خواست رستاخیزی، هم در اندیشه مسلمانان به وجود آورد و هم در نظامات زندگی آنها. او در یک شهر و یک کشور و حتی در یک قاره توقف نکرد، هرچند وقت در یک کشور بسر می‌برد. آسیا و اروپا و آفریقا را زیر پا گذاشت. در هر کشور با گروههای مختلف در تماس بود، همچنان که نوشته‌اند در برخی کشورهای اسلامی عملاً وارد ارتش شد برای اینکه تا دل سپاهیان نفوذ نماید. مسافرت سید به کشورهای مختلف اسلامی و بازدید آنها از نزدیک، سبب شد که آن کشورها را از نزدیک بشناسد و ماهیت جریانها و شخصیتهای این کشورها را به دست آورد، همچنان که جهان‌پیمایی‌اش و مخصوصا توقف نسبتا طولانی‌اش در کشورهای غربی او را به آنچه در جهان پیشرفته می‌گذشت و به ماهیت تمدن اروپا و نیت سردمداران آن تمدن آشنا ساخت. سیدجمال در نتیجه تحرک و پویایی، هم زمان و جهان خود را شناخت و هم به دردهای کشورهای اسلامی که داعیه علاج آنها را داشت دقیقا آشنا شد.